พระนางสุรัสวดี (Saraswati, सरस्वती)

พระแม่สุรัสวดี (Saraswati, सरस्वती)
พระแม่สรัสวตี เทวีแห่งสรรพความรู้
  
   พระนามของพระแม่สรัสวดี นั้นออกเสียงเรียกได้อีกหลายวิธี เช่น พระแม่สรัสวตี พระแม่สุรัสวดี พระแม่สุรัสวตี ฯลฯ

   พระแม่สรัสวดี คือชายาแห่งพระพรหมผู้สร้างโลก พระองค์ประทับอยู่ในวิมาน ณ สวรรค์ชั้นพรหม หรือพรหมโลก เป็นมหาเทวีหนึ่งในสามเทวีสูงสุด ในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ในประเทศอินเดียยังมีแม่น้ำสายที่สำคัญมากที่ชื่อ สรัสวดี อีกด้วย
พระสรัสวดี หรือ พระสุรัสวดี ทรงเป็นธิดาแห่งพระทักษะและนางประสูตร แต่ในมหากาพย์มหาภารตะนั้นมีการกล่าวถึงว่า พระกฤษณะคือผู้สร้างพระสุรัสวตี และคัมภีร์พระเวทขึ้นมาพร้อมกันจากจิตใจของพระองค์ พระแม่สุรัสวตีจึงถือว่าเป็นเทพแห่งพระเวททั้งปวง

   พระแม่สรัสวตีจึงเปรียบเสมือนครู อาจารย์ พระองค์คือเทวีแห่งสรรพความรู้ วิชาการอันล้ำลึก วิทยาการอันก้าวหน้า พระองค์คือสัญลักษณ์แห่งงานศิลปะทุกแขนง ทั้งการวาดเขียน การดนตรี อักษรศาสตร์ การแต่งตำรา การเขียนหนังสือ พระองค์คือเทวีแห่งปรีชาญาณอันชัดเจนแจ่มแจ้ง การเล่าเรียน ศึกษาหาความรู้ การวิจัย การวิเคราะห์ การพูดจา การเจรจาต่อรอง ตลอดจนเป็นผู้ให้กำเนิดอักขระของอินเดีย คือ อักษรเทวนาครี นั่นเอง

ทรงมีพระนามเรียกขาน อาทิ วัค วัคเทวี วาคิสวารี ภารตี วาณีสาวิตรี และอื่นๆ อีกมาก
 

ความเป็นมาของพระนางสุรัสวดีมีมากมายหลากหลายคัมภีร์จึงจะขอเล่าเป็นบางส่วนดังจะเสนอ ในคัมภีร์มัสยาปุราณะกล่าวไว้ว่า พระพรหมธาดาเป็นผู้สร้างพระนางขึ้น (เปรียบได้ว่าพระนางเป็นเสมือนพระธิดาของพระองค์)กาลต่อมาพระพรหมท่านเกิดหลงรักในธิดาองค์นี้จึงได้ทำการอภิเษกกับธิดาของพระองค์เองในด้านของพระนางสุรัสวดีเมื่อแรกที่กำเนิดมาได้รับประทานพรจากสวรรค์ไว้ว่าให้เคลื่อนไหวไปได้ดังคิด
พระนางสุรัสวดีเป็นมเหสีของพระวิษณุ เช่นเดียวกับพระแม่ลักษมี และพระคงคาแต่ต่อมาเทพธิดาทั้ง 3 องค์เกิดความขัดแย้งกันพระวิษณุจึงประทานพระแม่คงคงให้เป็นชายาของพระศิวะส่วนพระนางสุรัสวดีทรงประทานให้เป็นชายาของพระพรหมและทรงประทานพระลักษมีให้เป็นชายาของพระวิษณุศานาพุทธ นิกายมหายานเกิดช่วงราวศตวรรษต้นๆ ของคริสต์ศักราชมีเรื่องราวของพระนางสุรัสวดีกล่าวไว้ว่าผู้ที่นับถือศาสนาพุทธมหายานให้ความเคารพบูชาพระนางว่าเป็นพระมเหสีของพระโพธิสัตว์มัญชุศรีซึ่งเป็นพระโพธิสัตว์แห่งสติปัญญาและความฉลาดพระนามของพระสุรัสวดีในพุทธศาสนาทรงพระนามว่า เทพธิดาตารา
         ลักษณะทางศิลปรูปเคารพของพระนางสุรัสวดี ทรงมีพระวรกายขาว ประทับนั่งบนดอกบัวพระบาทห้อยลงเบื้องล่างข้างหนึ่ง พระกรถือพิณบางรูปเคารพของพระนางที่พบมีพระพักตร์เดียว หรือ 4 พักตร์ พระกรมี 4 กร ทรงถือคัมภีร์ ดอกบัว ขลุ่ยหรือแจกัน (ถ้วยน้ำ) และพระกรทำปางวิตรกะบางรูปเคารพที่มีพระกร 8 กร ทรงถือคันศร คธา ขลุ่ย ลูกล้อ สังข์ บ่วง ลูกบดและประตัก และพาหนะ คือ นกยูงอาภรณ์สวมสาหรี สวมมงกุฎ เครื่องประดับ กำไลและศรีษะรูปเคารพบางรูปจะประทับบนหลังหงส์ หรือนกยูง
พระแม่สรัสวตีเทพเจ้าแห่งนักปราชญ์เทวีแห่งสติปัญญาและความงามการสร้างสรรค์สรรพสิ่งการดนตรี และมนต์ตรา  
 

 
ไม่ว่าจะไปทิศใดก็ตามด้วยเหตุนี้เองพระพรหมจึงต้องเฝ้าติดตามดูแลคุ้มครองพระนางให้ได้เสมอจึงเป็นเหตุให้พระองค์ทรงมีพระพักตร์ 5 พักตร์เพื่อดูแลนางทุกหนแห่งคัมภีร์วิษณุโบราณบันทึกไว้ว่าเมื่อพระพรหมเนรมิตพระนางสุรัสวดีขึ้นมาแล้วได้ประทานคัมภีร์ด้านอักษรเทวะนาครีและอักษรภาษาสันสกฤตให้แก่พระนาง พระนางจึงได้ศึกษาคัมภีร์จนแตกฉานเก่งทางด้านนี้ความสามารถนั้นเหนือกว่าผู้ใดบนสรวงสวรรค์กล่าวกันว่าพระนางเป็นเจ้าแม่หรือเทพีแห่งอักษาศาสตร์ด้วยพระนางเป็นผู้ให้กำเนิดอักษรเทวะนาครี ซึ่งเป็นตัวอักษร (เขียน)ของอักษรภาษาสันสกฤต หรือภาษาอินดี ในอินเดียปัจจุบันบางตำนานกล่าวไว้ว่าพระนางสุรัสวดี เป็นเทพธิดาแห่งน้ำ (ในอินเดียมีแม่น้ำชื่อสรัสวดี)ซึ่งหลักฐานจากหนังสือมหาภารตะกล่าวว่าพระนางเป็นผู้ให้กำเนิดน้ำอันบริสุทธิ์แก่มวงมนุษย์สัตว์และพื้นดินอีกตำนานที่จะขอเล่านั้นแต่เดิม

พระแม่สรัสวดีเทวีแห่งสติปัญญาคือชายาแห่งพระพรหมผู้สร้างโลก เป็นเทวีที่งดงามมากพระฉวีวรรณผิวขาวผุดผ่องเปรียบดั่งไข่มุก หรือหิมะอาภรณ์ผ้าไหมแก้วขาวพิสุทธิ์ประดับไปด้วยเพชร ระยิบระยับแวววาวสุกใสไปทั้งองค์ประทับบนหงส์ และนกยูง มีเครื่องดนตรีที่ชื่อว่า'วีณา'{พิณ}อันศักดิ์สิทธิ์มีน้ำใจอันดีเป็นยิ่งนัก พระองค์ประทับอยู่ในวิมาน ณ สวรรค์ชั้นพรหม หรือพรหมโลกเป็นมหาเทวีหนึ่งในสามเทวีสูงสุดและยังเป็นบรมครูของพระคเณศท่านถ่ายทอดวิชาความรู้ต่างๆให้แก่องค์พระพิฆเณศ ด้วยในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ในประเทศอินเดียยังมีแม่น้ำสายที่สำคัญมากที่ชื่อ สรัสวดีอีกด้วย      
พระองค์ยังเป็นผู้ให้กำเนิดบทสวดมนต์บทแรกของจักรวาลชาวฮินดูยังนับถือพระสรัสวดีเป็น เทวีแห่งเวทมนต์ คาถา และการประกอบพิธีกรรม ฉะนั้นหากมีการประกอบพิธีบูชาเทพหรือเทศกาลใดๆแล้ว ถ้าอัญเชิญ พระพิฆเนศเป็นเทพองค์แรกก็จะทำให้พิธีนั้นๆเกิดสิริมงคลขึ้น และการอัญเชิญ พระแม่สรัสวตีร่วมด้วย ก็ย่อมบันดาลให้การสวดมนต์และการประกอบพิธีกรรมทุกขั้นตอนดำเนินไปอย่างศักดิ์สิทธิ์ มีพลังเข้มข้นและมีประสิทธิภาพสูงสุด

พระสรัสวดีทรงโปรดการแสดงดนตรี การบรรเลงบทเพลง การร้องเพลงถวายการอ่านบทกวีถวาย ฯลฯ ผู้บูชานิยมเปิดเพลงหรือบรรเลงดนตรีที่มีท่วงทำนองประณีตงดงามถวายแด่พระองค์ไม่ว่าจะเป็นเครื่องดนตรีประเภทใดท่านก็โปรดทั้งสิ้น เช่น พิณ จะเข้ ขิม ไวโอลีนกีต้าร์ เปียโน กลอง ฯลฯ

พระแม่สรัสวดี หรือ สรัสวตีนั้นจะสังเกตได้ง่ายที่สุดคือ พระองค์จะทรงเครื่องดนตรีที่เรียกว่า วีณา (จะเข้ของอินเดีย) อยู่เสมอ อันเป็นสัญลักษณ์แห่งการดนตรี ศิลปะทุกแขนงและการสร้างสรรค์สิ่งต่างๆ ฯลฯ พระหัตถ์อีกข้างจะถือ คัมภีร์อันเป็นสัญลักษณ์แห่งความรู้ ปัญญา การเขียน การอ่าน การศึกษาและพระหัตถ์อีกข้างทรงถือ ลูกประคำ อันเป็นสัญลักษณ์แห่งการสวดมนต์ การภาวนาการทำสมาธิ การประกอบพิธีกรรม ฯลฯ

บางลัทธิบางคติที่มีการวาดรูปพระสรัสวตีเพื่อการบูชานั้น อาจจะวาดให้พระองค์ทรง ขลุ่ย สังข์คันศร คฑา บ่วง ลูกบด ประตัก ฯลฯ แล้วแต่จิตรกรจะสร้างสรรค์ขึ้นสำหรับพาหนะของพระแม่สรัสวดีคือ หงษ์ และ นกยูง เน้นที่สีขาวบางครั้งก็ทรงประทับบนดอกบัวสีขาว

แม้ว่าพระสรัสวดีจะเป็นชายาของพระพรหม แต่ก็มักจะปรากฎเดี่ยวๆ ไม่ค่อยปรากฏคู่กับพระพรหมเท่าใดนัก หรือมักปรากฎพร้อมกับพระพิฆเนศและพระแม่ลักษมี ในรูปภาพบูชาแบบ ตรีเอกานุภาพ (พลังทั้งสาม) หรือปรากฎพร้อมพระแม่ลักษมีและพระแม่อุมา ในรูปภาพบูชาแบบ ตรีศักติ (พระแม่ทั้งสาม) มากกว่า

   ในทางศาสนาพุทธ พระสรัสวดี ก็มีพุทธคติเป็นเทพแห่งการศึกษา โดยเฉพาะในพุทธนิกายมหายานนั้น ก็มีความสำคัญรองจาก พระนางปรัชญาปารมิตา และ พระนางตารา (ข้อมูลของ อ.กิตติ วัฒนะมหาตม์)
 

   การบูชาพระสรัสวตีนั้นก็เหมาะสมแก่นักเรียน นักศึกษา มีการประดิษฐานเทวรูปในสถานศึกษา เช่น ที่ วัดเทพมณเฑียร ก็ประดิษฐานเทวรูปพระแม่สรัสวตีไว้หน้าทางเข้า โรงเรียนภารตวิทยาลัย ผู้ที่จะเดินเข้าโรงเรียนและวัดเทพมณเฑียรก็จะสักการะเทวรูปพระแม่สรัสวตีก่อนเสมอ นอกจากนี้พระแม่สรัสวดียังเหมาะสมแก่การบูชาสำหรับผู้มีอาชีพเป็นครู นักวิจัย นักวิชาการ นักโบราณคดี ผู้ที่อยู่ในแวดวงแพทย์ วิทยาศาสตร์ เทคโนโลยี ฯลฯ
  
   นอกเหนือจากวิชาชีพวิทยาศาสตร์ แพทยศาสตร์ และครุศาสตร์แล้ว ผู้ที่สมควรบูชาพระแม่สรัสวดีก็ยังมีสายวิชาชีพศิลปะ การวาดเขียน การแต่งเพลง การดนตรีทุกแขนง ตลอดจนสายนิเทศศาสตร์ นักเขียน นักข่าว นักพูด นักบรรยาย ฯลฯ

   จริงๆแล้วก็เรียกได้ว่าครอบคลุมแทบทุกสาขาอาชีพเลยทีเดียว ฉะนั้น ผู้ที่ต้องการค้นคว้าหาความรู้และพัฒนาฝีมือทักษะในวิชาชีพของตนอย่างไม่หยุดนิ่ง ก็ขอแนะนำให้บูชาพระแม่สรัสวดีเป็นเทพประจำตัวเพื่อขอพรให้มีทักษะและความรู้เพิ่มพูนยิ่งๆขึ้นไป

คนไทยสมัยก่อนมักออกเสียงพระองค์ว่า สุรัสวดี อันปรากฎในหนังสือ จินดามณี และชาวไทยยังถือว่าพระองค์เป็นผู้อุปถัมภ์การละคร การแสดง การร่ายรำ จึงได้มีการมอบ รางวัลพระสุรัสวดี ให้แก่นักแสดงและผู้เกี่ยวข้องกับวงการภาพยนต์ไทยมานานหลายปีแล้ว

   เทศกาลสำคัญขององค์พระแม่สรัสวดี คือ เทศกาลวสันตะ ปัญจมี ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 ของทุกปี มีการประกอบพิธีบูชาพระสรัสวตีทั้งวันทั้งคืน พร้อมทั้งแห่เทวรูปไปทั่วเมือง และทำการสรงน้ำ หรืออัญเชิญลงสรงน้ำในแม่น้ำ เช่นเดียวกับวันคเณศจตุรถี มีการตกแต่งบ้านเรือนและเทวาลัยของพระองค์ด้วยดอกดาวเรือง ดูสวยงามไปทั้งเมือง การประกอบพิธีในเทศกาลนี้ก็เพื่อต้อนรับการมาของฤดูใบไม้ผลิ หรือวสันตฤดูนั่นเอง

คาถาบูชาพระแม่สรัสวดี

ก่อนการสวดบูชาจะต้องสวดมนต์ต่อพระพิฆเนศก่อนเสมอ

- โอม ชยะ ศรี สรัสวตี มาตา

- โอม ศรี สรัสวตี นะมะห์
- โอม ศรี สรัสวตี ยะนะมะฮา
- โอม ศรี มหาสรัสวตี เจ นะมะฮา

- โอม สรัสวตี นามะ สตุภะยัม
วารเด กามรูปานี
วิทยา อาราม ภาม
การิชยามิ สิทธิ ภาวะตุ เม ซาดา
คำแปล : โอม พระแม่สรัสวดีเทวีผู้สูงศักดิ์
ข้าพเจ้าขอศิโรราบแด่พระองค์ และจะถ่อมตนอยู่เสมอ
พระองค์คือผู้ประทานทุกสิ่งที่ข้าพเจ้าปรารถนา
ข้าพเจ้าจะร่ำเรียน ค้นคว้าสรรพความรู้จากท่าน
และขอพระองค์ประทานพรให้เกิดความสำเร็จแก่ข้าพเจ้าด้วยเถิด

- โองการพินทุ นาถัง อุปปันนัง
สรัสวดี มะเตโต มหาเทโว ราชคาถา

- โอม ไจยตี ไจยปารตี สรัสวตี ไจยเดวี
ไจยตี อามิตาวรตายินี สุรนารามุนี
จันเสวีไจย สตาวาดินี ชยามพาวี
วีณาวาดินี อัมพา ปัทมาปะรีเย
ปรเมศวารี อิกาตุมาฮาราฮีนา อวลัมปา

- โอม สุรัสวดี อิตถีเมตตัญจะ เทวะปัญจะเร ภะวันตุเม
ทุติยัมปิ สุรัสวดี อิตถีเมตตัญจะ เทวะปัญจะเร ภะวันตุเม
ตะติยัมปิ สุรัสวดี อิตถีเมตตัญจะ เทวะปัญจะเร ภะวันตุเม
 

 เรียบเรียงโดย ลูกสาวพ่อ มหาเทพประทานพร